Chất chống oxi hóa là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu về chất chống oxi hóa

Chất chống oxi hóa (antioxidant) là hợp chất có khả năng ức chế hoặc ngăn chặn quá trình oxi hóa của các phân tử sinh học, đồng thời bảo vệ tế bào khỏi thiệt hại do gốc tự do gây ra. Gốc tự do là các phân tử hoặc nguyên tử thiếu một electron, rất dễ phản ứng với các thành phần tế bào như lipid, protein và DNA, dẫn đến tổn thương màng tế bào, đột biến gen và rối loạn chức năng tế bào.

Quá trình oxi hóa sinh ra gốc tự do diễn ra liên tục trong cơ thể thông qua chuyển hóa năng lượng, viêm nhiễm, tiếp xúc với tia UV, khói thuốc lá, ô nhiễm không khí và chất độc. Khi cân bằng giữa sản sinh gốc tự do và khả năng chống oxi hóa của hệ thống nội sinh (enzyme và phân tử nội bào) bị mất, cơ thể rơi vào trạng thái stress oxi hóa, góp phần vào sự khởi phát và tiến triển của nhiều bệnh lý mãn tính như tim mạch, ung thư, tiểu đường và lão hóa sớm.

Chất chống oxi hóa được chia thành hai nhóm chính: nội sinh (sinh tổng hợp trong cơ thể) và ngoại sinh (thu nhận qua thức ăn hoặc bổ sung ngoài). Cơ chế bảo vệ của chất chống oxi hóa bao gồm ngăn chặn sự hình thành gốc tự do, trung hòa gốc tự do đã hình thành và hỗ trợ tái tạo các hệ chống oxi hóa nội sinh.

Phân loại chất chống oxi hóa

Chất chống oxi hóa tự nhiên thường có nguồn gốc thực vật và động vật, bao gồm vitamin, khoáng chất và các hợp chất thực vật thứ cấp. Các đại diện tiêu biểu là:

• Vitamin C (ascorbic acid): tan trong nước, hoạt động chủ yếu trong môi trường tế bào chất và huyết tương, tham gia trực tiếp vào trung hòa gốc tự do.
• Vitamin E (tocopherol, tocotrienol): tan trong chất béo, bảo vệ màng tế bào khỏi gốc tự do lipid peroxyl.
• Polyphenol: như flavonoid, resveratrol, catechin có khả năng quét gốc tự do và ức chế enzyme sinh gốc tự do.
• Carotenoid: như beta-carotene, lycopene, lutein giúp bảo vệ tế bào khỏi stress oxi hóa do ánh sáng và ô nhiễm.

Chất chống oxi hóa tổng hợp được sản xuất công nghiệp nhằm đáp ứng yêu cầu bảo quản thực phẩm, dược phẩm và mỹ phẩm. Một số hợp chất điển hình:

• BHA (butylated hydroxyanisole) và BHT (butylated hydroxytoluene): thường dùng trong thực phẩm chế biến để chống oxy hóa dầu mỡ.
• TBHQ (tertiary butylhydroquinone): hiệu quả cao trong bảo quản động vật và dầu thực vật.
• Propyl gallate: chelat kim loại và chống gốc tự do.

Cơ chế hoạt động

Chất chống oxi hóa bảo vệ tế bào thông qua ba cơ chế chính:

• Quét gốc tự do (Free Radical Scavenging): Chất chống oxi hóa phản ứng trực tiếp với gốc tự do, trung hòa chúng thành các phân tử ổn định. Ví dụ, vitamin C cung cấp electron để biến gốc tự do thành các ion ít phản ứng hơn.
• Chặn chuỗi phản ứng oxi hóa (Chain-Breaking): Khi quá trình peroxyl radical truyền chuỗi xảy ra, chất chống oxi hóa kịp thời ngắt mạch phản ứng, ngăn ngừa sự lan truyền gốc tự do. Vitamin E hoạt động chủ yếu theo cơ chế này trong màng lipid.
• Chelat kim loại (Metal Chelation): Một số kim loại chuyển tiếp như Fe²⁺, Cu²⁺ xúc tác sinh gốc tự do qua phản ứng Fenton. Chất chống oxi hóa như polyphenol có khả năng liên kết kim loại, giảm hoạt tính xúc tác và hạn chế hình thành gốc hydroxyl.

Bảng so sánh cơ chế:

Cơ chế	Ví dụ chất chống oxi hóa	Đặc điểm
Quét gốc tự do	Vitamin C, Glutathione	Trực tiếp trung hòa radical
Chặn chuỗi	Vitamin E, BHT	Ngắt mạch phản ứng peroxyl
Chelat kim loại	Polyphenol, EDTA	Liên kết Fe²⁺, Cu²⁺

Nguồn tự nhiên và tổng hợp

Thực phẩm giàu chất chống oxi hóa tự nhiên bao gồm trái cây họ Berry (việt quất, mâm xôi), rau lá xanh (bông cải xanh, cải xoăn), hạt và quả khô ( óc chó, hạnh nhân ), cũng như trà xanh và cacao. Các hợp chất này không chỉ chống oxi hóa mà còn có hoạt tính sinh học khác như kháng viêm và bảo vệ tim mạch.

Trong công nghiệp, quá trình tổng hợp chất chống oxi hóa sử dụng phương pháp hóa học hoặc enzyme để điều chế BHA, BHT, TBHQ với độ tinh khiết cao. Mặc dù hiệu suất và độ ổn định thường vượt trội so với tự nhiên, nhóm này cần được kiểm soát liều lượng nghiêm ngặt do tiềm năng gây độc khi sử dụng vượt mức khuyến nghị.

Bảng dưới đây so sánh ưu – nhược điểm:

Nhóm	Ưu điểm	Nhược điểm
Tự nhiên	An toàn, đa chức năng, hỗ trợ sức khỏe	Độ ổn định và nồng độ biến thiên
Tổng hợp	Hiệu quả cao, giá thành thấp, ổn định	Tiềm ẩn độc tính, giới hạn liều lượng

Đo lường hoạt tính chống oxi hóa

Hoạt tính chống oxi hóa của các hợp chất thường được đánh giá bằng các phương pháp in vitro cho kết quả định lượng. Phương pháp ORAC (Oxygen Radical Absorbance Capacity) đo khả năng hấp thụ và trung hòa gốc peroxyl so với chất chuẩn Trolox. Kết quả ORAC thường được biểu diễn bằng µmol Trolox equivalents trên gam mẫu.

Phương pháp DPPH (2,2-diphenyl-1-picrylhydrazyl) dựa trên sự thay đổi màu của dung dịch DPPH khi phản ứng với chất chống oxi hóa, từ tím chuyển sang vàng nhạt. Độ hấp thụ tại bước sóng 517 nm giảm tỉ lệ thuận với khả năng quét gốc tự do. Phương pháp FRAP (Ferric Reducing Antioxidant Power) đo khả năng khử Fe³⁺ thành Fe²⁺ của mẫu, phản ứng sinh phức chất màu xanh, hấp thụ tại 593 nm.

Phương pháp	Nguyên lý	Đơn vị kết quả
ORAC	Trung hòa gốc peroxyl so với Trolox	µmol TE/g
DPPH	Giảm màu DPPH tại 517 nm	% ức chế hoặc IC50
FRAP	Khả năng khử Fe³⁺ thành Fe²⁺	µmol Fe²⁺ equivalents/g

Lợi ích sức khỏe

Chất chống oxi hóa góp phần giảm thiểu stress oxi hóa trong cơ thể, từ đó phòng ngừa và hỗ trợ điều trị nhiều bệnh mãn tính. Nghiên cứu lâm sàng cho thấy bổ sung vitamin E và C giúp cải thiện chức năng nội mạc mạch máu, giảm nguy cơ xơ vữa động mạch và bệnh tim mạch.

Polyphenol trong trà xanh (EGCG), nho (resveratrol) và cacao (catechin) có hoạt tính chống viêm và bảo vệ tế bào thần kinh. Các thử nghiệm trên động vật và người gợi ý chúng có thể làm chậm tiến trình thoái hóa thần kinh, hỗ trợ phòng ngừa Alzheimer và Parkinson.

Carotenoid như lutein và zeaxanthin tập trung trong võng mạc, bảo vệ mắt khỏi tổn thương do tia UV và ánh sáng xanh, giảm nguy cơ thoái hóa điểm vàng. Các nghiên cứu dịch tễ học tại Châu Âu ghi nhận chế độ ăn nhiều trái cây và rau củ chứa carotenoid liên quan đến tỉ lệ mắc ung thư, tiểu đường và béo phì thấp hơn.

Ứng dụng trong công nghiệp thực phẩm

Chất chống oxi hóa ngoại sinh được thêm vào thực phẩm chế biến để kéo dài hạn sử dụng, bảo tồn màu sắc và hương vị. BHA, BHT và TBHQ là những hợp chất tổng hợp phổ biến trong dầu ăn, thức ăn đóng hộp và bánh kẹo. Ứng dụng phải tuân thủ quy định của FDA và EFSA về liều lượng tối đa.

Trong ngành đồ uống, vitamin C và tocopherol thường được sử dụng để ngăn ngừa oxy hóa vitamin và acid hữu cơ, giữ ổn định giá trị dinh dưỡng. Các chất chống oxi hóa tự nhiên như chiết xuất hạt nho, dầu ô liu và chiết xuất trà xanh đang dần thay thế hợp chất tổng hợp nhờ xu hướng thực phẩm sạch.

Công nghệ đóng gói khí điều chỉnh (Modified Atmosphere Packaging) kết hợp với chất chống oxi hóa giúp giảm tiếp xúc với oxy, giảm tốc độ phân hủy lipid. Công nghệ nano-encapsulation còn gia tăng tính ổn định và giải phóng có kiểm soát của chất chống oxi hóa trong sản phẩm thực phẩm chức năng.

Rủi ro và liều lượng khuyến nghị

Dùng liều cao chất chống oxi hóa tổng hợp có thể gây độc tính và tương tác không mong muốn. Ví dụ, BHA và BHT bị nghi ngờ gây rối loạn nội tiết và tác động lên hệ sinh sản nếu vượt mức cho phép. TBHQ có thể gây kích ứng da và niêm mạc khi tiếp xúc trực tiếp.

Liều khuyến nghị hàng ngày (RDA) cho vitamin C là 75–90 mg/ngày, vitamin E là 15 mg α-TE/ngày. Không nên dùng quá 2.000 mg vitamin C và 1.000 mg vitamin E mỗi ngày để tránh phản ứng lẫn nhau và giảm hấp thu các khoáng chất quan trọng như sắt và kẽm.

Các đối tượng đặc biệt như phụ nữ mang thai, trẻ em, người bệnh mãn tính cần tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng thực phẩm chức năng chứa chất chống oxi hóa. Người có bệnh lý gan thận cũng cần thận trọng để tránh tích tụ chất chuyển hóa độc hại.

Thách thức và xu hướng nghiên cứu

Nghiên cứu sinh khả dụng và chuyển hóa chất chống oxi hóa tại các mô đích còn hạn chế. Các phương pháp đánh giá in vitro chưa phản ánh đúng môi trường sinh học phức tạp, đòi hỏi thử nghiệm in vivo và thử nghiệm lâm sàng dài hạn.

Xu hướng phát triển hợp chất chống oxi hóa thế hệ mới bao gồm peptide ngăn gốc tự do, hợp chất nano và phối hợp nhiều cơ chế. Công nghệ tổng hợp enzyme và công nghệ sinh học phân tử hỗ trợ điều chỉnh cấu trúc nhằm tăng tính chọn lọc và giảm độc tính.

Công cụ đánh giá oxi hóa thời gian thực (real-time oxidative stress biomarkers) và phân tích dữ liệu lớn (big data) từ nghiên cứu dịch tễ học giúp xác định mối liên hệ giữa chế độ ăn, gen và nguy cơ bệnh lý. Các dự án hợp tác quốc tế như Japan Keio Institute đang thúc đẩy phát triển tiêu chuẩn đánh giá hoạt tính chống oxi hóa.

Tài liệu tham khảo

1. Pisoschi, A. M., & Pop, A. (2015). The role of antioxidants in the chemistry of oxidative stress: A review. European Journal of Medicinal Chemistry, 97, 55–74.
2. Benzie, I. F., & Strain, J. J. (1996). The ferric reducing ability of plasma (FRAP) as a measure of “antioxidant power”: The FRAP assay. Analytical Biochemistry, 239(1), 70–76.
3. Prior, R. L., Wu, X., & Schaich, K. (2005). Standardized methods for the determination of antioxidant capacity and phenolics in foods and dietary supplements. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 53(10), 4290–4302.
4. U.S. Food & Drug Administration. Antioxidants Added to Food. FDA. Link
5. European Food Safety Authority. Scientific Opinion on the re‐evaluation of butylated hydroxyanisole BHA. EFSA Journal, 1479, 1–26. Link